O rozmowę na temat tworzenia wystawy we współpracy z ukraińskimi instytucjami kultury poprosiliśmy dr Żannę Komar, krakowską kuratorkę wystawy Odesa. Długi wiek XX w sztuce.
Odesa. Długi wiek XX w sztuce
DOROTA DZIUNIKOWSKA: Domyślam się, że dla pani – kuratorki tak wielu różnych wystaw w MCK, w tym współkuratorki zakończonej tuż przed rosyjską agresją wystawy Ukraina. Wzajemne spojrzenia – ta ekspozycja to jednak szczególne, nieporównywalne z niczym dotąd wyzwanie?
ŻANNA KOMAR: Rzeczywiście, wystawa Odesa. Długi wiek XX w sztuce została zorganizowana w wyjątkowej dla mnie sytuacji. Stała się szczególnym wyzwaniem, ponieważ powstaje podczas niezwykle dramatycznej fazy wojny toczonej przez imperialną Rosję przeciw niezależnej Ukrainie walczącej o swoją państwowość. Przecież w trakcie prac nad ekspozycją nasza partnerska instytucja – Odeskie Narodowe Muzeum Sztuki – i jego współpracownicy mierzą się z nalotami bombowymi.
Jak narodziła się koncepcja wystawy?
Inicjatywa partnerstwa narodziła się jeszcze w 2022 roku podczas Kongresu ICOM (Międzynarodowa Rada Muzeów) w Pradze, ale wkrótce strona ukraińska zaproponowała współpracę, co zostało z entuzjazmem przyjęte przez dyrekcję MCK.
Odpowiedź była oczywista?
Nadrzędnym celem była pomoc Ukrainie poprzez zabezpieczenie jej zbiorów muzealnych, zwrócenie uwagi na fakt, jak w warunkach wojny funkcjonuje tamtejsza kultura, z jakich treści jest utkana narracja o jej własnej historii oraz wizji przyszłości. Międzynarodowe Centrum Kultury od początku pełnoskalowej agresji wspierało Ukrainę. Projekt wystawienniczy z Odesą* jest praktycznym sposobem na ocalenie chociaż części zbiorów odeskiego muzeum.
Współkuratorkami wystawy są Julia Berdijarowa, pracowniczka naukowa Odeskiego Narodowego Muzeum Sztuki, i Walerija Płechotko, kulturoznawczyni, krytyczka filmowa pochodząca z Odesy. Co było najtrudniejsze we współpracy z ukraińskimi partnerkami, a co jest dla Pani – być może – szczególnym powodem do satysfakcji?
Bardzo specyficzną okolicznością jest całkowicie zdalna praca nad wystawą, bez możliwości przeprowadzenia kwerend, poznania wymiarów i charakteru obiektów. Ukraińskie kuratorki także mierzyły się z wyzwaniem ocenienia na odległość przestrzeni galeryjnej w MCK, w której będą prezentowane eksponaty. Satysfakcję, mam nadzieję, odczujemy, kiedy wszystkie dzieła bezpiecznie dotrą do Krakowa. Najtrudniejszym jednak jest zawsze moment, gdy Odesa przeżywa nalot bombowy i po ukraińskiej stronie zapada cisza.
Myślę, że temat sztuki Odesy XX wieku jest zupełną nowością dla większości odbiorców w Krakowie, co zatem wskazałaby Pani jako najważniejsze wątki tej prezentacji?
Wystawa obejmuje okres od pierwszej dekady XX wieku do współczesności i ukazuje historię całej południowej Ukrainy poprzez wielowarstwowe powiązania różnych narodowości i kultur. Od „modernizmów” burzliwych lat 20. i represji końca lat 30., poprzez „odwilż” i historię ukraińskiego sprzeciwu w latach 60., po nową falę awangardy protestu lat 70. i 80.; od uzyskania przez Ukrainę niepodległości aż do dziś. To ponad sto lat dziejów Odesy jako ważnego ukraińskiego ośrodka kultury, który w zawirowaniach XX i XXI wieku to tracił, to odnajdywał swoją wieloaspektową tożsamość.
Co konkretnie zobaczymy?
Wystawa składa się z około stu eksponatów. Będą to przede wszystkim przykłady malarstwa, rzeźby, grafiki od pierwszych lat minionego stulecia po najnowsze prace współczesnych artystów, w których do głosu dochodzą refleksje na temat rosyjskiej agresji na Ukrainę. Dobór dzieł przełamuje mity i stereotypy, obala imperialne narracje, odwołuje się do odeskiej wielokulturowości, która stanowi podstawę zrozumienia dzisiejszej tożsamości czarnomorskiej metropolii.
Dlaczego, Pani zdaniem, ta wystawa jest ważna – z jednej strony dla strony ukraińskiej, a z drugiej dla nas w Polsce i Krakowie?
Na początku wojny kolekcja Odeskiego Narodowego Muzeum Sztuki wraz z jego głównymi arcydziełami została rozmieszczona w różnych magazynach i schronach rozsianych po całej Ukrainie. Miejsca te jednak nie gwarantują im bezpieczeństwa. Z tego powodu wywiezienie chociaż części z nich za granicę jest jednym z nadrzędnych celów wspólnego polsko-ukraińskiego projektu, jakim jest organizacja wystawy. Ponadto projekt przewiduje wywóz dzieł reprezentujących historię sztuki odeskiej nie tylko ze zbiorów Odeskiego Narodowego Muzeum Sztuki, ale także z Muzeum Sztuki Współczesnej w Odesie i Odeskiego Muzeum Literatury. Z jednej strony zapewni im to więc bezpieczeństwo, z drugiej – będzie okazją do zaprezentowania ich światu.
W czasie wojny, a może właśnie szczególnie w tych okolicznościach, nie wolno zapominać o kulturze?
Jest sprawą niezwykle istotną, aby w trakcie toczącej się wojny kontynuować wszystkie rozpoczęte projekty podnoszące tematy ukraińskie oraz inicjować nowe. Wystawa w MCK będzie istotną składową polsko-ukraińskiej współpracy i europejskiej dyplomacji kulturalnej, ukierunkowanej na uwidocznienie Ukrainy, poszerzającą rozumienie zmian zachodzących w jej społeczeństwie
***
Wystawa Odesa. Długi wiek XX w sztuce jest trzecią po Ukraina. Czekając na bohatera. Kostyrko, Rawski (2016) i Ukraina. Wzajemne spojrzenia (2021) prezentacją sztuki naszych sąsiadów w galerii przy Rynku Głównym 25. „To część misji Międzynarodowego Centrum Kultury – przedstawianie i popularyzacja najważniejszych zjawisk artystycznych Europy Środkowej. W kontekście wojny, w wyniku której niszczone jest dziedzictwo kulturowe, w tym również to światowe z Listy UNESCO, szerzenie wiedzy o historii i kulturze Ukrainy jest naszą powinnością” – podkreśla dyrektorka MCK Agata Wąsowska-Pawlik.
* W ślad za organizatorami świadomie używamy oryginalnej ukraińskiej nazwy miasta – przyp. red.
Dr Żanna Komar
fot. Michał Korta
Historyk sztuki i architektury, kurator wystaw, pracuje w Instytucie Dziedzictwa Europejskiego MCK w Krakowie. Jest autorką książek Trzecie miasto Galicji. Stanisławów i jego architektura w okresie autonomii galicyjskiej oraz Stanisławów 20/XX. Miasto i architektura (1918–1939).
Artykuł został opublikowany w kwartalniku „Kraków Culture” 1/2024.
