W tym roku secesyjny budynek – siedziba Towarzystwa Przyjaciół Sztuk Pięknych w Krakowie obchodzi 120-lecie otwarcia.
Uroczyste otwarcie nowego gmachu TPSP odbyło się 11 maja 1901 roku. Zaplanowane w tym roku na maj obchody pokrzyżowała pandemia, ale teraz Towarzystwo zaprasza na inaugurującą jubileusz wystawę wybitnego dizajnera, a zarazem wielkiego znawcy historii oraz architektury Krakowa – Tadeusza Bystrzaka.
Pałac Sztuki w Krakowie jest siedzibą powstałego w 1854 r. Towarzystwa Przyjaciół Sztuk Pięknych – najstarszego w tej części Europy. Po wieloletnich staraniach o stworzenie nowej siedziby, koniecznej ze względu na ograniczoność miejsca, po rozważeniu licznych koncepcji, Towarzystwo otrzymało w 1897 r. w zamian za „Lituanię” Artura Grottgera miejsce pod budowę Pałacu na skraju placu Szczepańskiego.
22 kwietnia 1898 r. sąd konkursowy na czele z Prezesem TPSP Edwardem hr. Raczyńskim wybrał spośród 10 nadesłanych prac projekt opatrzony godłem „Z żywymi naprzód”, młodego i mało znanego jeszcze architekta Franciszka Mączyńskiego. Choć trudny do realizacji, projekt ten spełniał założenia konkursu: „gmach Towarzystwa powinien odznaczać się oryginalnością pomysłu i wnosić coś nowego do fizjonomii miasta”. Budowę Pałacu Sztuki rozpoczęto 26 czerwca 1899 r. i do końca tego roku zdołano go nakryć dachem. Przez całe lato 1900 r. gmach dekorowano zewnętrznie i wewnętrznie, wyposażano go, borykając się z istotnymi trudnościami finansowymi. Jednakże już 11 maja 1901 r. Prezes Edward hr. Raczyński mógł uroczyście otworzyć Pałac w obecności rektorów, ziemiaństwa, artystów i generalicji. Aktu poświęcenia dokonał ks. kardynał Puzyna.
Pałac Sztuki to znakomity przykład integracji architektury, rzeźby i ornamentyki. Współpraca różnych artystów, przyniosła efekt w postaci dzieła sztuki o zwartej i harmonijnej budowie. Zadecydowało o tym występowanie kilku sztuk w obrębie jednej budowli, zespolonych jednolitymi cechami poszczególnych elementów, rozmaicie nazywanymi: secesja, modernizm oraz symbolizm.
Gmach TPSP pomyślano jako monumentalne miejsce kultu sztuki – świątynię sztuki. Do greckiej świątyni nawiązują elementy jońskie oraz fryz okalający Pałac, natomiast charakter pomnikowy nadają mu umieszczone w niszach popiersia. Dominująca nad głównym wejściem, otoczona promieniami głowa Apollina podkreśla tajemniczą moc artystycznego kunsztu mającego zawładnąć gmachem. Secesyjno-symboliczny styl oraz specyficzna ikonograficzna treść poszczególnych elementów podkreślają muzealno-wystawową funkcję budowli.
Fasadą główną Pałacu Sztuki jest węższy bok prostokątnego rzutu, zwrócony ku południowi z portalem wejściowym wykutym z kamienia. W dekoracji szczytu przedstawione są trzy tarcze, godło artystów umieszczone pośród rozwiniętego pnia wawrzynu. Całość fasady wejściowej wieńczy promienista głowa oraz dwie ornamentalne wazy umieszczone nad kolumnami.
Od strony placu Szczepańskiego, w ryzalicie środkowym umieszczono centralnie spiżowe popiersie Jana Matejki, dzieło Antoniego Madeyskiego. Zachodnia fasada budynku sąsiaduje z wąskimi w tym miejscu Plantami, które w 1903 r. przekształcono w autonomiczny ogród z centralnie umieszczonym pomnikiem Artura Grottgera projektu Wacława Szymanowskiego, co w sposób naturalny uzupełnia ozdobioną popiersiami zachodnią ścianę Pałacu. Chłód koncepcji całego gmachu przerywa motyw wysoce artystyczny, nadający mu prawdziwie monumentalny wyraz – to fryz skomponowany przez Jacka Malczewskiego, pod jego kierunkiem wyrysowany w naturalnej wielkości przez braci Czajkowskich, a wykonany w stiuku przez Jana Iwana z Wiednia. Prace wykonawcze nadzorował sam Włodzimierz Tetmajer. Fryz przedstawia dwa pochody, wyruszające w przeciwnych kierunkach ze ściany północnej i spotykające się na ścianie południowej; pochód artystów szczęśliwych, triumfatorów, ten roztacza się na fasadzie wschodniej, około popiersia Matejki oraz pochód tych, których sztuka ugina i łamie – ten drugi ciągnie się wzdłuż strony zachodniej. Program ikonograficzny zaczyna się tu od przedstawienia zabawek dziecinnych z małym Pegazem – źrebięciem, następują lata młodzieńczych przyjaźni i szlachetnego współzawodnictwa, aż wreszcie dojrzałe postacie kroczące z obu stron ku frontonowi południowemu zaczynają nieść dzieła twórcze: rzeźbione głowy, zwoje rysunków i drobne budowle. Po jednej stronie towarzyszą im: Wiara, Miłość i Nadzieja, którą Malczewski pojął w sposób symboliczny: ufnie przedstawia młodego Tobiasza z rybą, której żółć uzdrowi jego ojca. W drugim orszaku kroczą obok artystów: Rozpacz, Ból i Zwątpienie, przepyszne postacie z tego piekła ludzkiej boleści, których mistrzem i tłumaczem jest Jacek Malczewski.
Na południowym frontonie stanęli przywódcy dwóch pochodów i uklękli przed swą Muzą, ale jacyż odmienieni. Jednemu bogini podaje wieniec laurowy, dumnemu z przebytej drogi – Pegaz stoi przy nim z rozpostartymi skrzydłami. Druga muza zdaje się pocieszać nieszczęsnego artystę, wręcza mu gałązkę podobną do palmy męczeńskiej; umęczony, pokonany artysta z pokorą i beznadziejną żałością obejmuje głowę rękami. Pierwszemu artyście gniją na donośnych trąbach, drugiemu zaś na szałamajce. Pegaz przy tym drugim ledwo się trzyma na nogach, zwieszając skrzydła jak ptak ranny. Tak to na frontonie Pałacu przypomniano nie tylko zwycięzców, ale dano i obraz rozpaczy tych, których życie boli albo moc sztuki chwilowo opuszcza.
Po 25 marca 1996 r. odrodzony Zarząd Towarzystwa Przyjaciół Sztuk Pięknych w Krakowie, składający się z ludzi ze świata nauki, kultury, sztuki i biznesu, podjął dzieło przywrócenia świetności Pałacu.
