Konserwacja Ołtarza Wita Stwosza w bazylice Mariackiej w Krakowie znalazła się wśród laureatów Europejskiej Nagrody Dziedzictwa / Nagrody Europa Nostra 2023.
13 czerwca Komisja Europejska i Europa Nostra ogłosiły laureatów Europejskiej Nagrody Dziedzictwa / Nagrody Europa Nostra 2023. W tym roku 30 wyjątkowych dokonań na polu dziedzictwa z łącznie 21 państw zostanie uhonorowanych tym najwyższym europejskim wyróżnieniem. (pełna lista poniżej). Wśród tegorocznych laureatów w kategorii Konserwacja znalazł się Ołtarz Wita Stwosza w bazylice Mariackiej w Krakowie. Wyrzeźbiony w latach 1477–1489 przez przybyłego z Norymbergii artystę ołtarz jest powszechnie uznawany za arcydzieło gotyku. Jego drobiazgowa konserwacja, oparta na pogłębionych badaniach, była prowadzona in situ przez ponad 1000 dni i angażowała zespół najlepszych specjalistów z Polski i zagranicy.
W reakcji na ogłoszenie zwycięzców z 2023 r., Margaritis Schinas, Wiceprzewodniczący Komisji Europejskiej odpowiedzialny za promowanie europejskiego stylu życia, który obecnie odpowiada za kulturę, stwierdził: „Każde osiągnięcie tegorocznych Europejskich Nagród Dziedzictwa / Nagród Europa Nostra jest wynikiem niezwykłych umiejętności i zaangażowania, zbiorowego i indywidualnego, obejmującego miejsca i tradycje dziedzictwa w całej Europie. Honorując te osiągnięcia, potwierdzamy również nasze zdecydowane zaangażowanie w ochronę wspólnego dziedzictwa kulturowego, ponieważ jest ono niezbędne dla naszego poczucia wspólnoty jako obywateli i społeczności Europy”.
Cecilia Bartoli, światowej sławy mezzosopranistka i Prezydent Europa Nostra, powiedziała: „Serdecznie gratuluję tegorocznym laureatom Europejskiej Nagrody Dziedzictwa / Nagrody Europa Nostra 2023 zasłużonego uznania. Są to inspirujące przykłady, które naprawdę przyczyniają się do budowania piękniejszej, zrównoważonej i sprzyjającej włączeniu społecznemu Europy. Historie ich sukcesów pokazują, w jaki sposób można przezwyciężyć przeciwności losu, łącząc fachową wiedzę, poświęcenie, kreatywność i innowacyjność. Nie mogę się doczekać spotkania z nimi osobiście i uczczenia wszystkich zwycięzców podczas ceremonii wręczenia nagród podczas Ceremonii European Heritage Awards w naszej ukochanej Wenecji, mieście wpisanym na Listę światowego dziedzictwa UNESCO”.
Profesor Jacek Purchla, wiceprezydent Europa Nostra, podkreśla nie tylko szczególne miejsce arcydzieła Wita Stwosza w historii sztuki europejskiej, ale fakt dostrzeżenia przez jury Nagrody międzynarodowego wymiaru spektakularnej operacji konserwatorskiej przeprowadzonej w Krakowie. „Zbyt rzadko nasza polska troska o dziedzictwo kulturowe i profesjonalizm naszych konserwatorów dostrzegane są dziś zagranicą. Tegoroczna nagroda to więc nie tylko wielkie wyróżnienie dla Parafii Mariackiej, ale i okazja dla Polski do dzielenia się naszymi dobrymi praktykami w opiece nad skarbami europejskiego dziedzictwa ze wspólnotą międzynarodową. Na propagowaniu takich niezwykłych dzieł, jak krakowski Ołtarz i jego spektakularna konserwacja, polega misja Europa Nostra”.
Zwycięzcy zostaną uhonorowani podczas ceremonii wręczenia nagród European Heritage Awards, która odbędzie się 28 września w Palazzo del Cinema w Wenecji. To prestiżowe wydarzenie uświetni swoją obecnością Cecilia Bartoli, Prezydent Europa Nostra. Planowany jest także udział w tym ważnym wydarzeniu wiceprzewodniczącego Komisji Europejskiej Margaritisa Schinasa. Podczas ceremonii ogłoszona zostanie lista laureatów Grand Prix oraz laureat Nagrody Publiczności, wyłonieni spośród tegorocznych laureatów. Każdy z nich otrzyma 10 000 euro. Ceremonia będzie punktem kulminacyjnym Europejskiego Szczytu Dziedzictwa Kulturowego 2023, zorganizowanego przez Europa Nostra przy wsparciu Komisji Europejskiej, w dniach 27–30 września w Wenecji – mieście światowego dziedzictwa.
Publiczność może głosować online na laureata, który zdobędzie Nagrodę Publiczności 2023.
Ołtarz Wita Stwosza w bazylice Mariackiej w Krakowie
W 1978 roku historyczne centrum Krakowa wraz z bazyliką Mariacką zostało jako jedno z pierwszych miejsc wpisane na Listę światowego dziedzictwa UNESCO. Skarbem bazyliki Mariackiej jest gotycki ołtarz Zaśnięcia Najświętszej Marii Panny, wyrzeźbiony przez Wita Stwosza w latach 1477–1489. Niezwykły projekt konserwacji ołtarza, podjęty in situ, przywrócił go w 2021 r. do pierwotnego stanu i ukazał piękno arcydzieła norymberskiego mistrza.
Projekt został dofinansowany przez Społeczny Komitet Odnowy Zabytków Krakowa (SKOZK), Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Urząd Miasta Krakowa oraz Parafię Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny.
Ołtarz Mariacki, który powstawał przez 12 lat, jest dzisiaj największym zachowanym późnogotyckim retabulum szafiastym. Jego pierwotne wymiary to 18 metrów wysokości i 11 szerokości. Bohaterką ołtarza jest Maria, patronka kościoła. Pośrodku postacie wysokie na niemal 3 metry charakteryzuje realizm, dynamika układu ciała i ekspresja, z jaką przedstawione zostały draperie. Za modeli posłużyli Witowi Stwoszowi mieszkańcy średniowiecznego Krakowa – przedstawieni w naturalistyczny sposób z różnymi ułomnościami i defektami. Ołtarz jest złożonym wykładem teologicznym, arcydziełem sztuki rzeźbiarskiej i dokumentacją epoki, w której powstał. Do dziś jest źródłem wiedzy o kulturze, obyczajach i historii miasta, kluczem do zrozumienia jego mieszkańców, ich wyobrażeń oraz religijności.
W 2012 r. zgłoszono obawy co do stanu zachowania ołtarza i powołano komisję, która miała go ocenić. Opinia brzmiała: stan ołtarza jest „stabilny, ale zagrożony”. Zachowanie tego bezcennego dziedzictwa wymagało podjęcia programu badań, konserwacji i działań zapobiegawczych.
Mając na uwadze rangę obiektu i sprawowaną nieprzerwanie liturgię, ołtarz nie mógł być wyłączony z dotychczasowego trybu funkcjonowania. Od 2015 r. przez ponad 1000 dni pracowano w zorganizowanej na terenie bazyliki roboczej pracowni na tyłach ołtarza. Przed ołtarzem stanęły rusztowania, a odwiedzający świątynię mogli obserwować, co robią konserwatorzy. Przez ich ręce przeszło ponad 200 figur i kilka tysięcy odrębnych elementów snycerskich.
Konserwacja przeprowadzona przez ekspertów z Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie objęła pełne spektrum możliwości naukowych. Drewno struktury ołtarza zostało skonsolidowane, wszelkie ubytki zostały uzupełnione zgodnie z poszanowaniem pierwotnie zastosowanych technologii. Usunięto późniejsze przemalowania polichromii, skorygowano układ poszczególnych elementów takich jak: anioły, gloria i mikroarchitektura na korpusie oraz predelli. W rezultacie prac odsłonięto pierwotną, gotycką karnację postaci i obramowań, co aktualnie przybliża odbiorców do oryginalnych zamysłów pracowni mistrza. Badania i analizy posłużyły również do opracowania wytycznych dotyczących zapobiegania pożarom i ewakuacji.
Istotnym elementem projektu były szeroko zakrojone konsultacje międzynarodowe, w których uczestniczyli znawcy konserwacji rzeźby gotyckiej z Polski i Europy, którzy wymieniali się wiedzą i pomysłami, co zaowocowało wieloma nowymi odkryciami.
„Renowacja tego wspaniałego ołtarza jest wyjątkowym i unikalnym osiągnięciem. Skrupulatna konserwacja Ołtarza Wita Stwosza w bazylice Mariackiej, oparta na wnikliwych kwerendach, została przeprowadzona przez fachowców, którzy wykazali się ogromnym szacunkiem i wrażliwością dla oryginalnego dzieła. Projekt połączył osoby z różnych krajów, odzwierciedlając międzynarodowe znaczenie tego miejsca oraz potrzebę współpracy w zachowaniu dziedzictwa europejskiego” – wskazało Jury Nagrody. „Jednocześnie, będąc jednym z największych ołtarzy gotyckich na świecie, jest to osiągnięcie o imponującej skali”.
