Najważniejsza niegdyś arteria komunikacyjna, źródło rozwoju, ale i zagrożenia, wreszcie turystyczna wizytówka miasta – czym dla Krakowa była i jest Wisła?
Z nurtem historii
Najstarsze cywilizacje nie bez powodu rozwinęły się nad wielkimi rzekami, które zapewniały nie tylko wodę pitną, ale i możliwość rozwoju gospodarki, przede wszystkim rolnictwa i handlu. Transport rzeczny towarów pozostawał przez wieki jego najtańszą formą, bieżąca woda stanowiła też naturalne źródło energii. Rzeki pełniły ważną funkcję obronną w historii rozwoju miast – mogły przecież stanowić nie tylko drogę, ale i barierę komunikacyjną. Te czynniki – gospodarcze, społeczne i kulturotwórcze – bierze pod uwagę wystawa Wisła królowa polskich rzek w Muzeum im. Emeryka Hutten-Czapskiego, oddziale Muzeum Narodowego w Krakowie. To utrwalona w starodrukach – książkach, mapach, drzeworytach, miedziorytach, atlasach i planach – podróż z nurtem rzeki przez historię nadwiślańskich terenów i osad.
Zaburzona symbioza
Z czasem naturalna symbioza miasta i rzeki ulegała degradacjifekcie w poprzednim stuleciu wiele europejskich ośrodków, w tym Kraków, odwróciło się od swoich rzek – zamienionych w kanały ściekowe i pozbawionych walorów przyrodniczych, a przy tym stanowiących zagrożenie powodziowe dla rozbudowujących się zespołów urbanistycznych. Problem pogłębiły postępujące zmiany klimatyczne i intensywne deszcze, w tym charakterystyczne dla zabetonowanych miejskich wysp ciepła gwałtowne opady konwekcyjne. Nie sprawdziło się przekonanie, że tylko sztuczna regulacja rzeki skutecznie odsuwa niebezpieczeństwo lub ogranicza szkody. Obecnie coraz więcej inżynierów i naukowców podkreśla potrzebę tworzenia nowoczesnych, przyjaznych dla środowiska naturalnego planów zrównoważonego rozwoju w zagospodarowaniu rzek.
Rewitalizacja
Wiek XXI przyniósł nowe spojrzenie na korzyści wynikające z położenia nad rzeką. Stały się one tematem licznych opracowań naukowych, a rewitalizacja terenów nadrzecznych – jako atrakcyjnego miejsca rekreacji i odpoczynku – to obecnie popularny kierunek rozwoju przestrzennego miast. Jej istotnym elementem jest ochrona niszczonego przez przemysł i urbanizację środowiska przyrodniczego dawnych starorzeczy – przykładem takich działań są krakowskie Łąki Nowohuckie z ich bogactwem unikatowej flory i fauny objętym w 2011 roku programem Natura 2000. Ciekawym, rozpisanym na wiele głosów przyczynkiem do dyskusji o aktualnej roli Wisły w Krakowie jest trwająca w Pałacu Krzysztofory wystawa Muzeum Krakowa o wiele mówiącym tytule Wisła. Re-kreacja. „Opowiadając o Wiśle, zdecydowaliśmy się na ujęcie, które nie jest monografią rzeki, w całej jej historycznej rozciągłości. Tematyka wystawy oscyluje wokół niegospodarczego wykorzystania rzeki w mieście – a szczególnie w Krakowie. Mówiąc wprost, na wystawie opowiadamy o przyjemności i korzyściach obcowania z rzeką, bo tym właśnie jest wiślana rekreacja” – pisze Michał Niezabitowski, dyrektor Muzeum Krakowa, we wstępie do katalogu wystawy. Na ekspozycji nie zabrakło opracowanego po konsultacjach społecznych przez Zarząd Zieleni Miejskiej projektu „Wisła łączy” – planu rewitalizacji lewobrzeżnych Bulwarów Wiślanych od bulwaru Rodła po most Kotlarski.
Krokodyl
„W XIX wieku zauważa się szerokie zainteresowanie rekreacją jako synonimem wypoczynku w czasie wolnym, świadomie podejmowanym przez mieszkańców miasta” – przypomina Małgorzata Orlewicz-Musiał w katalogu wystawy Muzeum Krakowa. Dla krakowian jedną z najbardziej dostępnych atrakcji była rzeka, w której początkowo kąpali się naturalnie tylko panowie. „By umożliwić kobietom dobroczynny dla zdrowia kontakt z wodą, konieczne było stworzenie stosownej infrastruktury, czyli tzw. łazienek kąpielowych, uruchomionych już w 1835 r. Oczywiście to nie rekreacja była podstawową przesłanką ich powstania w mieście pozbawionym dostępu do bieżącej wody, lecz były nią względy higieniczne i zdrowotne” – dowiadujemy się z kolei z tekstu Anny Kwiatek. W latach 30. XX wieku Kraków posiadał już kilka „profesjonalnych” plaż wyposażonych m.in. w przebieralnie, leżaki i kosze plażowe, bufety czy boiska do siatkówki. Najstarszą z nich z była słynna plaża „Krokodyl” założona w 1930 roku w pobliżu klasztoru ss. Norbertanek i nazwana tak na pamiątkę złowionego tu w 1897 roku aligatora – uciekiniera z objazdowej menażerii. Plażowanie z widokiem na Wawel cieszyło się popularnością wśród krakowian aż do lat 60. XX wieku.
Żegluga
Żegluga wiślana kojarzy się w Krakowie przede wszystkim z transportującymi towary flisakami, zwanymi tu włóczkami. Ich drewniane łodzie zniknęły z miejskiego krajobrazu w połowie XX wieku. Na szczęście od 2006 roku dzięki grupie pasjonatów udało się – we współpracy z ostatnimi żyjącymi szkutnikami – odtworzyć kilka tradycyjnych stateczków. To właśnie na jednym z nich w ubiegłym roku Lajkonik, nie mogąc podążyć ulicami miasta, spłynął Wisłą. W tym sezonie (od czerwca do października) pływający pod banderą Muzeum Krakowa galar „Szwajcarka” z wiślaną wystawą planszową na pokładzie będzie przybijać do różnych punktów w mieście i poza jego granicami. W odtworzonym przez muzeum „porcie” u ujścia Rudawy zaplanowano cykl wydarzeń edukacyjnych. Z kolei w ramach stacjonarnych wykładów Rzecznicy rzeki o rzece oraz Opowieści o Wiśle zaproszeni eksperci oraz pracownicy muzeum opowiadać będą o historii flisactwa i związanych z nim tradycjach, krakowskiej żegludze pasażerskiej, rozwoju amatorskich sportów wodnych pod Wawelem, ale też walorach przyrodniczych czy rekreacyjnych naszego odcinka rzeki. Warto przy tym pamiętać, że Wisła w Krakowie to nie tylko zakole pod Wawelem – jej bieg obejmuje aż 40 kilometrów i rozciąga się od ujścia Skawinki na zachodzie do potoku Kościelnickiego na wschodzie.
Legendy i tradycje
Wisła w Krakowie obudowana jest licznymi legendami i tradycjami, które z kolei dały nam popularne krakowskie imprezy plenerowe. Największą i najstarszą są oczywiście Wianki organizowane pod Wawelem już w 2. połowie XIX stulecia. W Krakowie powiązano je wówczas z legendą o Kraku i Wandzie, a płynące po wodzie wianki były nie tyle zabawą dla młodych dziewcząt, ile inscenizacją legendarnych tradycji nawiązujących do protoplastów grodu. W okresie zaborów miało to wydźwięk patriotyczny, utrzymany także w II Rzeczypospolitej, kiedy Wianki włączono do Dni Krakowa. Obecnie organizowana przez KBF impreza to ogarniające całe miasto Święto Muzyki. W XXI wieku do wiślanych obchodów dołączyły te związane z legendarnym smokiem wawelskim: Wielka Parada Smoków Teatru Groteska czy zimowe Przeciąganie Smoka przez Wisłę z klubem morsów „Kaloryfer”. Od 2012 roku odbywa się promująca postawy ekologiczne Wodna Masa Krytyczna – jedyna taka w Polsce doroczna impreza miejska organizowana przez artystów, animatorów, działaczy organizacji pozarządowych i miłośników Krakowa.
***
Do kogo zatem należy Wisła? Według prawa jak każda rzeka w Polsce jest ogólnodostępną własnością publiczną. Nic więc dziwnego, że do współtworzenia wystawy Wisła re-kreacja oraz toczącej się wokój niej dyskusji o aktualnej roli głównej rzeki w naszym mieście zaproszono przedstawicieli różnych środowisk. Jak podkreśla kurator ekspozycji Mateusz Niemiec: „Krakowska Wisła i jej najbliższa okolica są przekształcane, niejako kreowane na nowo poprzez działania instytucji miejskich, podmiotów komercyjnych, aktywistów, wreszcie poprzez codzienną aktywność jej użytkowników”.
Dorota Dziunikowska
Tekst ukazał się w wydaniu 2/2022 kwartalnika „Kraków Culture”.
