Literatura inspiruje muzykę i na odwrót. Niektóre kompozycje przeszły do historii literatury niemieckiej i nadal oddziałują na twórczość współczesnych pisarzy i pisarek tego kręgu językowego. Lecz w jakim stopniu literacki wizerunek kompozytora czy kompozytorki wpływa na współczesne wykonania muzyczne? Co pozostało w pamięci kulturowej z dorobku życia niektórych autorów? Czy muzyka może być polityczna? Co współczesnych muzyków fascynuje w niemieckiej dramaturgii końca XX wieku?
W ramach cyklu Spotkania literatury i muzyki. Pięć rozmów o pisarzach i kompozytorach w Goethe-Institut w Krakowie z udziałem literaturoznawców, tłumaczy literatury, muzyków i muzykologów spróbujemy zbadać związki między muzyką i literaturą niemiecką na przykładzie kilku wybranych twórców.
Wybrane dyskusje cyklu zakończą krótkie koncerty w wykonaniu zaproszonych gości.
28 kwietnia 2022, 18.30
Muzyka, miłość i melancholia: o Robercie i Clarze Schumannach
Agata Hołdyk, Sława Lisiecka, Antoni Libera
Prowadzenie: Piotr de Bończa Bukowski
Po dyskusji koncert w wykonaniu Agaty Hołdyk
Robert Schumann, rówieśnik Chopina, był - podobnie jak polski kompozytor - twórcą na wskroś romantycznym: innowacyjnym, dla wielu kontrowersyjnym, splatającym w swym dziele sztukę z życiem. Miał ogromny wpływ na współczesną muzykę, nie tylko jako kompozytor, lecz także jako animator kultury muzycznej. Jego twórczość i poglądy estetyczne stały się przedmiotem dyskusji. Jednocześnie życie tego kompozytora - dramatyczne często koleje losu, romantyczna miłość do Clary Wieck i wreszcie tragizm fizycznej i psychicznej niemocy - ma walor literacki, konotując zmitologizowaną postać romantycznego artysty, często pojawiającą się w literaturze pierwszej połowy XIX wieku. Obecnie uwagę twórców przykuwa postać Clary Wieck, pianistki i kompozytorki, żony Roberta Schumanna, jedynej w owym czasie kobiety w Konserwatorium we Frankfurcie.
Podczas spotkania mowa będzie o życiu i twórczości Clary i Roberta Schumannów w oparciu m.in. o powieść biograficzną Petera Härtlinga „Cienie Schumanna” oraz sztukę teatralną Elfriede Jelinek „Clara S.” (obie ukazały się po polsku w przekładzie Sławy Lisieckiej). Jak ten współczesny autor spogląda na postać i dzieło kompozytora? Co austriacka noblistka dostrzegła w postaci Clary Schumann, artystki, która w swojej epoce osiągnęła pozycję najwyższą z możliwych, której składano hołdy jako interpretatorce kompozycji muzycznych stworzonych przez mężczyzn? Z wizją literacką skonfrontowany zostanie obraz Clary i Roberta Schumannów, widzianych okiem współczesnej pianistki oraz autora noweli „Toccata C-dur: utwór na całe życie”.
Dr Agata Hołdyk – pianistka, pedagog, animator kultury, adiunkt w Instytucie Sztuk Muzycznych Wydziału Sztuki i Nauk o Edukacji Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach, absolwentka Akademii Muzycznej w Katowicach. Laureatka wielu konkursów ogólnopolskich i międzynarodowych, stypendystka Ministra Kultury i Sztuki. W 2015 roku ukazała się jej płyta z utworami Clary i Roberta Schumannów. Od 2009 roku wraz z Aleksandrą Hałat współtworzy duet fortepianowy – Ahha Piano Duo. W 2016 roku ukazała się ich debiutancka płyta „Our World of 4 hands” z utworami takich kompozytorów, jak: F. Poulenc, J. Brahms, F. Schubert, P. Czajkowski. Członkini jury Międzynarodowego Konkursu Pianistycznego w Zgorzelcu i Görlitz oraz Ogólnopolskiego Konkursu Duetów Fortepianowych w Jeleniej Górze. Stale koncertuje jako solistka i kameralistka w kraju i za granicą (Niemcy, Austria, Francja, Włochy, Czechy, Ukraina, Anglia, Szkocja).
Sława Lisiecka – od niemal 50 lat przekłada literaturę niemieckojęzyczną na język polski. W swoim dorobku ma zarówno dzieła prozatorskie, dramatyczne jak i poezję współczesnych i klasycznych autorów i autorek niemieckojęzycznych, m.in. Thomasa Bernharda, Hermanna Hessego, Uwe Johnsona, Josepha Rotha, Juli Zeh, Elfriede Jelinek, Güntera Grassa, Hansa Magnusa Enzensbergera, Ingeborg Bachmann i Georga Taboriego. Laureatka licznych nagród translatorskich. Od 2011 r. prowadzi wydawnictwo Od Do.
Dr Antoni Libera (1949) – pisarz, tłumacz, reżyser teatralny. Autor m.in. powieści „Madame” (Znak 1998), prozy autobiograficznej „Godot i jego cień” (Znak 2009), tryptyku nowelistycznego „Niech się panu darzy” (Więź 2013), a także esejów i szkiców literackich „Błogosławieństwo Becketta i inne wyznania literackie” (Sic! 2004). Tłumacz i znawca twórczości Samuela Becketta, którego znaczną część dorobku wydał w dwutomowej edycji „Utwory wybrane” (PIW 2017). Wraz z Januszem Pydą OP opublikował też dialogi o teatrze Becketta pt. „Jesteście na Ziemi, na to rady nie ma!” (PIW 2015). Poza tym przełożył i opracował komplet tragedii Sofoklesa (PIW 2018), wybór tragedii Racine’a (PIW 2019), tragedie „rzymskie” Szekspira (PIW 2021) oraz kanon poezji Hölderlina i Kawafisa. Mieszka w Warszawie
Prof. dr hab. Piotr de Bończa Bukowski - profesor w Instytucie Filologii Germańskiej UJ, zajmuje się historią literatury i kultury skandynawskiej oraz niemieckiej, komparatystyką literacką, a także teorią i praktyką przekładu. Kierownik Pracowni Translacji IFG UJ. Współredaktor serii wydawniczej TRANSLATIO, ukazującej się nakładem Wydawnictwa Uniwersytetu Jagiellońskiego. Pomysłodawca cyklu „Literatura i muzyka. Pięć rozmów o pisarzach i kompozytorach".
***
18 maja 2022, 18.30
Nietzsche i cierpienie, któremu na imię Wagner
Teresa Małecka, Bogdan Baran
Prowadzenie: Małgorzata Sokalska
Drogi dwóch genialnych niemieckich twórców i myślicieli splotły się w listopadzie 1868 roku. Pod ogromnym wrażeniem talentu i charyzmy Richarda Wagnera, młody Friedrich Nietzsche stał się "wagnerystą" i pozostał nim przez długie lata. Studiując uduchowione późne dzieła Wagnera i "wagnerowskie" pisma Nietzschego, trudno nie dojść do wniosku, że nigdy wcześniej muzyka, filozofia i literatura nie weszły w tak intymny związek. W twórczości Wagnera i Nietzschego ujawniają się ważne rysy nowoczesności - dlatego też także i dziś, w XXI wieku, ich dzieła cieszą się niesłabnącym zainteresowaniem i prowokują dyskusje najwybitniejszych współczesnych intelektualistów.
Uczestnicy spotkania opowiedzą o estetycznych i religijnych aspektach dramatu muzycznego Wagnera i spróbują odpowiedzieć na pytanie, co zafascynowało młodego Nietzschego w dziele autora Lohengrina. Przedmiotem dyskusji będzie także moment "ozdrowienia", wyrwania się Nietzschego z cierpienia, któremu na imię Wagner, opisany przez niemieckiego filozofa w słynnych pismach „Przypadek Wagnera: problem muzykanta i Nietzsche contra Wagner”. Na koniec zaproszeni goście przejdą do współczesnych pytań i kontrowersji, nawiązując do "post-nietzscheańskich" dyskusji i sporów wokół dramatu muzycznego Wagnera.
Prof. dr hab. Teresa Malecka - teoretyk muzyki, kierownik Centrum Dokumentacji Twórczości Kompozytorów Krakowskich Akademii Muzycznej w Krakowie, redaktor naczelna czasopisma “Teoria muzyki. Studia, interpretacje, dokumentacje”. Wieloletni prorektor, dziekan, prodziekan, dyrektor Instytutu Kompozycji, Dyrygentury i Teorii Muzyki AM. W pracy naukowej koncentruje się na polskiej muzyce współczesnej oraz na muzyce rosyjskiej, na relacji Wort – Ton, oraz na związkach między sztukami – w perspektywie semiotycznej. Prof. Malecka jest autorką dwóch monografii, około 100 artykułów naukowych publikowanych w kraju i za granicą, w tym także tekstów poświęconych dramatowi muzycznemu Richarda Wagnera. Od początku istnienia Wielkanocnego Festiwalu Ludwiga van Beethovena aktywnie działa w jego Radzie Programowej.
Dr Bogdan Baran - tłumacz, pisarz i eseista. Autor własnych książek i prawie stu przekładów książkowych z humanistyki i literatury pięknej niemieckiej, anglosaskiej i romańskiej. Ukończył filozofię i matematykę na Uniwersytecie Jagiellońskim. W 1988 uzyskał stopień doktora za rozprawę „Pojęcie transcendencji u Martina Heideggera i Emmanuela Levinasa”. W latach 1976–1983 pracownik Instytutu Filozofii UJ, 1983–1987 – redaktor Wydawnictwa Literackiego. W latach 90. XX wieku - wydawca. Członek PEN-Clubu, członek Prezydium ZG Stowarzyszenia Pisarzy Polskich, prezes Zarządu Fundacji Domu Literatury w Warszawie, w latach 2013–2016 członek Rady Organizacji Pozarządowych przy Ministrze Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Autor książek o Heideggerze i F. Nietzschem. Przełożył m.in. Nietzschego „Narodziny tragedii”, „Ecce homo”, „Pisma pozostałe”, „Listy”.
Dr. hab. Małgorzata Sokalska - adiunkt w Katedrze Komparatystyki Literackiej Wydziału Polonistyki UJ. Studiowała Filologię Polską na UJ oraz literaturę porównawczą na Uniwersytecie Stendhala w Grenoble. Od 2008 roku jest związana zawodowo z Katedrą Komparatystyki Wydziału Polonistyki UJ. Pełni funkcję opiekuna Koła Naukowego Komparatystów oraz Pełnomocnika Dziekana Wydziału Polonistyki ds. jakości kształcenia i Krajowych Ram Kwalifikacji. Interesuje się zagadnieniami wzajemnych relacji literatury i muzyki, zwłaszcza w gatunkach takich jak opera i pieśń. Jest autorką m.in. publikacji „Wagnerowska mozaika. Wagner i wagneryzm w kulturze”.
***
3 czerwca 2022, 18.30
Weill / Brecht – melodia, słowo i maskarada
Agnieszka Grochowicz, Jakub Ekier
Prowadzenie: Monika Wąsik-Linder
Po dyskusji koncert w wykonaniu Agnieszki Grochowicz
Niesłabnące na całym świecie zainteresowanie muzyką Kurta Weilla i tekstami do tej muzyki autorstwa Bertolta Brechta zadziwia i skłania do refleksji. Muzyczno-słowna sztuka Weilla i Brechta wiązana bywa z krytyką oraz satyrą społeczno-polityczną - i rzeczywiście, w tym nurcie sytuować można najgłośniejsze bodaj dzieło niemieckich twórców, „Operę za trzy grosze” (1928), do której Brecht napisał libretto, oparte na dawnej „Operze żebraczej”. Odkrywcze językowo i prowokujące treścią teksty Brechta znakomicie współbrzmiały z muzyką Weilla, której stylistyczna rozpiętość sięgała od jazzu do chorału. Zamiast tradycyjnych arii w dziełach Weilla/Brechta pojawiają się songi, które z biegiem czasu zyskały autonomię, wchodząc do repertuaru wielu wykonawców i wywierając duży wpływ nie tylko piosenkę aktorska i estradową, ale także na muzykę rockową. Bob Dylan uznał „Die Seeräuber-Jenny/ Jenny Piratka, czyli marzenia pomywaczki” z „Opery za trzy grosze” za jeden z najważniejszych utworów swej młodości, zaś Jim Morrison z The Doors spopularyzował sarkastyczny „Alabama Song” z „Rozkwitu i upadku miasta Mahagonny”. W Polsce z twórczością Weilla i Brechta mierzył się m.in. Kazik Staszewski (płyta „Melodie Kurta Weilla i coś ponadto”), lecz miała ona ogromny wpływ także na innych rodzimych wokalistów i autorów piosenek.
Uczestnicy spotkania postarają się przybliżyć w rozmowie magię twórczości Weilla i Brechta, zwracając szczególną uwagę na harmonie i kontaminacje muzyki i słowa, wykorzystywane w ich dziełach maski stylistyczne, a także tak intensywnie oddziałującą synergię muzycznych oraz lirycznych stylów i tradycji. Rozmówcy zastanowią się na tym, jak tłumaczyć i wykonywać dziś songi Weilla/Brechta. Opowiedzą o przekładach, scenicznym performansie i fascynacji "zabawnego okrucieństwa" wielu songów.
Agnieszka Grochowicz – wokalistka, autorka tekstów i muzyki, współpracująca z czołówką polskich kompozytorów piosenki: Zygmuntem Koniecznym, Andrzejem Zaryckim, Jerzym Derflem, Ewą Kornecką, Januszem Grzywaczem oraz m.in Piwnicą pod Baranami, dyplomowana aktorka, absolwentka PWST Kraków. Jej piosenka „Kołysanka Niestosowne Sny” znalazła się na pierwszym miejscu Alternatywnej Listy Przebojów Radia Kraków. Laureatka licznych festiwali piosenki artystycznej oraz Stypendium Twórczego Miasta Krakowa. Jej twórczość koncertowa charakteryzuje się wyjątkowo silnym zaangażowaniem emocjonalnym, interesującymi aranżacjami, a także eksperymentami z brzmieniem wokalu, od ciszy, teatralnego szeptu, poprzez smooth-jazzową lirykę aż rockowego mocnego uderzenia. W swoim repertuarze ma m.in. songi Weilla/Brechta.
Jakub Ekier – germanista, poeta, eseista i tłumacz, stypendysta i laureat licznych wyróżnień krajowych i zagranicznych, m.in. nagrody translatorskiej austriackiego ministerstwa edukacji (2008) oraz nagrody im. Karla Dedeciusa (2013). Jest autorem przekładów poezji m.in. Paula Celana, Ilse Aichinger, Dursa Grünbeina i Rainera Kunze, ponadto powieści Daniela Kehlmanna „Rachuba świata “ oraz „Procesu” Franza Kafki. W 2012 r. w wydawnictwie Biuro Literackie ukazał się tom „Cały ten Brecht. Przekłady i szkice”, którego współautorem jest Jakub Ekier oraz Jacek St. Buras, Piotr Sommer i Andrzej Kopacki – pomysłodawca tomu.
Dr Monika Wąsik–Linder – pracuje w Katedrze Badań Naukowych Wydziału Filologicznego Uniwersytetu Łódzkiego, autorka publikacji naukowych dotyczących teatru, w tym teatru niemieckojęzycznego. Autorka przekładów, m.in. „Tu i tam” Ödöna von Horvátha oraz „Niepewność stanu rzeczy” Philippa Löhle. Regularnie publikuje artykuły i recenzje teatralne w czasopismach m.in. Teatr, Didaskalia, Dialog.
***
29 września 2022, 18.30
Thomas Mann i demonizm muzyki
Małgorzata Łukasiewicz, Tomasz Górny
Prowadzenie: Mateusz Ciupka
W swojej genialnej powieści „Doktor Faustus” Thomas Mann rozwija ideę "demoniczności" muzyki i wiąże ją z kulturą niemiecką. Czyżby muzyka była rzeczywiście domeną "specyficznie niemiecką", jak sugeruje Mann? Warto podjąć w tym miejscu dyskusję, odwołując się do opisanych w „Doktorze Faustusie” losów niemieckiego kompozytora Adriana Leverküna i związków jego twórczości z dodekafoniczną muzyką Arnolda Schönberga. Mann przyswoił sobie ideę kompozycji muzyki dwunastotonowej za pośrednictwem filozofa i muzykologa Theodora W. Adorno. W interpretacji pisarza idea ta nabiera kształtu oryginalnego i demonicznego, przez co zyskuje dodatkowy, bardzo kontrowersyjny wymiar.
Zaproszeni goście zastanowią się nad Mannowską wizją muzyki w kontekście jego poglądów estetycznych i politycznych oraz w kontekście dodekafonii Schönberga jako fenomenu muzycznego i społecznego. Porozmawiają o roli austriackiego kompozytora w teorii nowej muzyki Adorna oraz o Mannowskim "przywłaszczeniu" Schönberga, które ten ostatni miał pisarzowi za złe. Tematem spotkania będzie również pytanie, czy nowoczesna muzyka może być postrzegana jako metafora, uwidoczniająca ważne zmiany na płaszczyźnie cywilizacyjnej.
Małgorzata Łukasiewicz - tłumaczka, eseistka i krytyczka literacka. W jej przekładzie ukazało się około 80 książek z zakresu literatury pięknej i filozofii, m.in. utwory Roberta Walsera, Patricka Süskinda, Hermanna Hessego, W.G. Sebalda, Thomasa Manna, Josepha Rotha, Theodora W. Adorno, Jürgena Habermasa, Friedricha Nietzschego oraz Hansa-Georga Gadamera. Laureatka nagrody „Literatury na Świecie”, nagrody PEN Clubu, nagrody „Zeszytów Literackich” im. Pawła Hertza, nagrody im. Hermanna Hessego, Nagrody Polsko-Niemieckiej. Należy do kapituły Nagrody Literackiej GDYNIA. W 2011 r. nakładem Wydawnictwa Więź ukazała się jej książka „Jak być artystą. Na przykładzie Thomasa Manna”, w której odczytuje najsłynniejsze dzieła oraz odsłania techniki pisarskiego warsztatu tego autora. O twórczości Thomasa Manna Małgorzata Łukasiewicz pisze również w swojej najnowszej publikacji „My, czytelnicy” (Biblioteka Więzi, 2021).
Dr Tomasz Górny - adiunkt w Instytucie Muzykologii Uniwersytetu Warszawskiego. Studiował literaturoznawstwo na uniwersytetach w Krakowie, Tuluzie i Düsseldorfie oraz muzykę organową w Konserwatorium w Amsterdamie. Obecnie jego prace badawcze koncentrują wokół zagadnień związanych z handlem książką muzyczną w XVIII wieku oraz muzyką instrumentalną Johanna Sebastiana Bacha. Opublikował m.in. książkę „Polifonia. Od muzyki do literatury” (Kraków 2017) oraz artykuły m.in. „Doktor Faustus” ‒ muzyka, metafizyka i mistyka liczb”, „Dodekafoniczny pre-tekst Doktora Faustusa”, „Komponowanie „Doktora Faustusa”: lejtmotyw hetaery esmeraldy w powieści Thomasa Manna”.
Mateusz Ciupka - absolwent polonistyki i muzykologii, publicysta muzyczny. Pracował w Operze Krakowskiej, współpracował z Krakowskim Biurem Festiwalowym, Filharmonią Narodową i Filharmonią Śląską. Obecnie należy do redakcji „Ruchu Muzycznego”. Współpracuje także z czasopismem „Glissando”. Stworzył i prowadzi „Szafę Melomana”, pierwszy polski niezależny podcast o muzyce klasycznej.
***
20 października 2022, 18.30
Heiner Müller i muzyczna awangarda
Sabina Macioszek, Katarzyna Sowińska-Fruhtrunk
Prowadzenie: Piotr de Bończa Bukowski
Dzieło wschodnioniemieckiego dramaturga, prozaika i poety Heinera Müllera inspirowało i wciąż inspiruje twórców muzyki do nowych odczytań. Jego wieloznaczne teksty zachęcają do tego, by traktować je jako partytury teatralno-muzyczne. Dwa z nich: „Die Hamletmaschine”/ „HamletMaszyna” (1977) i „Bildbeschreibung” /„Opis obrazu” (1984) doczekały się niezwykle interesujących interpretacji dźwiękowych. Pierwszy z utworów przekształcony został przez wybitnego kompozytora Wolfganga Rihma w "teatr muzyczny" - przedstawienie „Die Hamletmaschine. Musiktheater in fünf Teilen” miało premierę w roku 1987. Trzy lata później członkowie berlińskiego awangardowego zespołu rockowego Einstürzende Neubauten nagrali razem z Heinerem Müllerem „Die Hamletmaschine” w rozgłośni radia NRD. Powstało nagranie niezwykłe, łączące słowo i muzykę w tajemniczą, intensywną emocjonalnie całość. Jeszcze ciekawsze zdaje się być zaproponowane przez Einstürzende Neubauten hipnotyzujące odczytanie „Bildbeschreibung”, śmiałego eksperymentu prozatorsko-dramatycznego Müllera, będące pierwszym owocem współpracy zespołu z dramaturgiem (1988). Do tekstu tego sięgnęła niedawno ciesząca się światową sławą polska kompozytorka, Agata Zubel. Stworzyła ona intrygującą operę na dwa głosy, zespół instrumentalny i elektronikę, której polska premiera odbyła się w 2018 roku na festiwalu „Warszawska Jesień”. Partie wokalne wykonała sama kompozytorka, a partnerował jej na scenie baryton Frank Wörner oraz zespół Klangforum Wien pod dyrekcją Titusa Engela.
Podczas spotkania rozmawiać będziemy o teatralno-muzycznym potencjale tekstów Heinera Müllera i ich aktualności oraz o zaproponowanych przez muzyków i kompozytorów interpretacjach jego utworów.
Dr Sabina Macioszek – doktor nauk humanistycznych. Jej zainteresowania naukowe skupiają się zwłaszcza wokół problematyki sprawczości czynników nieludzkich i technonauki. Zajmuje się głównie performansami, w przypadku których można mówić o współpracy człowieka i nowych technologii, a także o przenikaniu się badań naukowych, sztuki i praktyk życia codziennego. W swoich pracach stara się zestawiać i wykorzystywać różnorodne narzędzia oraz metody badawcze. Rozprawę doktorską poświęciła strategiom współdziałania ciał i technologii cyfrowych w najnowszych operach. Publikowała między innymi w „Didaskaliach”, „Quarcie”, „Notatniku Teatralnym”, monografiach zbiorowych. Współpracuje również z instytucjami kultury, koordynując projekty artystyczne oraz szkoleniowo-badawcze.
Dr Katarzyna Sowińska-Fruhtrunk – dyrygent i teoretyk muzyki, adiunkt w Katedrze Teorii i Interpretacji Dzieła Muzycznego Akademii Muzycznej w Krakowie, sekretarz redakcji czasopisma „Teoria Muzyki. Studia, Interpretacje, Dokumentacje”. Absolwentka krakowskiej AM i College of Musical Arts w Bowling Green, OH. W latach 2002-2010 była dyrygentem asystentem w Teatrze Wielkim – Operze Narodowej w Warszawie, gdzie prowadziła m.in. premierę „Magicznego Doremika” Marty Ptaszyńskiej. Przygotowała także premierę opery „Ubu Rex” Krzysztofa Pendereckiego w Teatro Colón w Buenos Aires. Obecnie zajmuje się wyłącznie działalnością naukową. Opublikowała kilkanaście artykułów naukowych i esejów oraz uczestniczyła w wielu międzynarodowych konferencjach. Do kręgu jej zainteresowań należą zagadnienia estetyki muzycznej, związane głównie z kategoriami reprezentacji i ekspresji muzycznej, twórczość drugiej szkoły wiedeńskiej, a także problematyka postmodernizmu w polskiej muzyce współczesnej.
Prof. dr hab. Piotr de Bończa Bukowski – profesor w Instytucie Filologii Germańskiej UJ, zajmuje się historią literatury i kultury skandynawskiej oraz niemieckiej, komparatystyką literacką, a także teorią i praktyką przekładu. Kierownik Pracowni Translacji IFG UJ. Współredaktor serii wydawniczej TRANSLATIO, ukazującej się nakładem Wydawnictwa Uniwersytetu Jagiellońskiego. Pomysłodawca cyklu „Literatura i muzyka. Pięć rozmów o pisarzach i kompozytorach”.
