Ukraina już od trzydziestu lat jest niepodległa. Jest również bliska, wielopostaciowa, zaskakująca i waleczna. Taka też jest wystawa Ukraina. Wzajemne spojrzenia w Międzynarodowym Centrum Kultury.
Aktualne relacje z naszymi sąsiadami zza wschodniej granicy kształtuje z jednej strony skomplikowana wspólna historia, a z drugiej współczesność – osoby z charakterystycznym melodyjnym akcentem spotykamy dziś w Polsce na co dzień: w tramwaju, sklepie, szkole, pracy, na uczelni czy koncercie. Tę aktualną sytuację dostrzega i diagnozuje Międzynarodowe Centrum Kultury, które tej jesieni zaprasza do pogłębionego spojrzenia na funkcjonujące w Polsce, ale i w samej Ukrainie, „ukraińskie mity”. Popularne po obu stronach granicy wyobrażenia o Ukrainie i ukraińskości oraz sposoby ich konstruowania poznamy poprzez sztukę – zarówno dawną, jak i XX-wieczną oraz całkiem współczesną. Wystawa Ukraina. Wzajemne spojrzenia powstała we współpracy z Narodowym Muzeum Sztuki Ukrainy w Kijowie (NAMU) i w dużej mierze bazuje na jego najważniejszej na świecie kolekcji sztuki ukraińskiej. Ale zobaczymy również przykłady dzieł – ukraińskich i polskich – z innych instytucji oraz zbiorów prywatnych, zarówno w Ukrainie, jak i w Polsce. Tradycje prawosławne, unickie i katolickie spotkają się tu gdzieniegdzie ze światem islamskim, nie zabraknie też echa wpływów socrealistycznej sztuki Związku Radzieckiego.
Najstarsze z prezentowanych dzieł pochodzą z końca XVII wieku – czasu intensywnych związków Ukrainy z Europą i rozkwitu ukraińskiego baroku. Zobaczymy między innymi inspirowane sarmatyzmem portrety. Tak jak polska szlachta uważała się za potomków starożytnych Sarmatów, tak na Ukrainie Kozacy mieli pochodzić od Chazarów. Obydwa mity, które miały uzasadniać „ekskluzywne” korzenie, wrodzoną szlacheckość i szlachetność, do dziś obecne są w kulturze masowej obu krajów. XIX-wieczna apoteoza mitu kozackiego, traktowanego wówczas jako podstawa odrodzenia narodowego, znajduje odzwierciedlenie w dziełach wieszcza Tarasa Szewczenki, ale i polskiego batalisty Józefa Brandta czy Ilji Riepina – rosyjskiego realisty zafascynowanego malarstwem Jana Matejki. Obraz Riepina Zaporożcy piszący list do sułtana tureckiego z 1890 roku zyskał na Ukrainie status narodowej ikony, a na wystawie zobaczymy jego szkic.
Ekspozycja poprowadzi nas przez najważniejsze „mity” oraz istotne wątki z kultury i historii Ukrainy – aż po ich aktualne emanacje. I tak zmitologizowana wizja krainy bezkresnego stepu zderzy się z niepokojem współczesnych artystów ukraińskich o środowisko naturalne, funkcjonująca przez wieki wizja żyznej krainy pól uprawnych – z widocznymi do dziś skutkami bezwzględnie zaplanowanej klęski głodu i represji z czasów ZSRR. Wielokulturowy charakter społeczności Ukrainy zaburzony przez sowieckie przesiedlenia, deportacje i prześladowania powróci we współczesnych głosach z Majdanu i „rewolucji godności”. Z kolei zakorzeniony przez stulecia obraz Ukrainy jako krainy pogranicza, łącznika między cywilizowanym Zachodem a koczowniczymi ludami Azji pobrzmiewać będzie w aktualnych opisach sytuacji politycznej za naszą wschodnią granicą.
Jednak jak podkreśla dr Żanna Komar, kuratorka wystawy ze strony MCK: „wystawa nie jest ani wykładem historii sztuki ukraińskiej, ani wyłącznie rekonstrukcją kluczowych dla tożsamości ukraińskiej mitów. Daje wyjątkowy wgląd w wyobraźnię Ukraińców, którzy świadomi swoich korzeni, odważnie mierzą się z wyzwaniami, jakie stawia przed nimi nierzadko tragiczna współczesność”. (Dorota Dziunikowska)
Tekst ukazał się w kwartalniku „Kraków Culture” 3/2021.
