Nie wiemy, kiedy człowiek po raz pierwszy zadał sobie pytanie, czym są te wszystkie jasne punkty rozświetlające nocne niebo. Ani kiedy po raz pierwszy zachwycił się ich widokiem. Trzysta tysięcy lat temu, gdy wyłonił się nasz gatunek? Ponad pół miliona lat temu, gdy istoty należące do naszego rodzaju stworzyły pierwsze przejawy sztuki – wyżłobiły zagłębienia w skałach i zygzaki na muszelkach – świadczące o zdolności myślenia symbolicznego? Sto tysięcy lat temu, gdy ludzie grzebali bliskich zmarłych i mogli już wierzyć, że duchy ich przodków trafiają do jakiegoś nieba?
Łukasz Kwiatek
Paradoksalnie, dziś po przeszło 2,5 tysiącach lat racjonalnej refleksji nad światem – od kiedy filozofowie starożytnej Grecji postanowili zjawiska wyjaśniać nie opowieściami o kaprysach bóstw, ale niezależnymi od nich mechanizmami przyrody (dla nich słowo „kosmos” znaczyło „porządek”) – o początkach ludzkiego umysłu wiemy mniej niż o powstaniu gwiazd i planet. Układ Słoneczny wyłonił się przeszło 4,5 miliarda lat temu. Najpierw ogromna chmura gazów zapadła się do mniejszej objętości pod wpływem grawitacji, podgrzała się i zapłonęła – tak powstało Słońce – a gdzieś dalej mniejsze obłoki gazu i cięższych pierwiastków dały zaczątki planet, w tym Ziemi. Księżyc uformować miał się trochę później, z kosmicznego gruzu, po tym jak w proto-Ziemię z ogromną siłą uderzyła jakaś jej nieszczęsna bliźniaczka (nazywana Teją). Chmura materii, z której powstał Układ Słoneczny, pochodziła zaś z eksplozji starszych gwiazd – bo taki wybuchowy jest często ich koniec. One też miały swoje poprzedniczki: Słońce to przynajmniej trzecie takie gwiezdne pokolenie. Pierwsze pojawiło się ok. 13,6 miliarda lat temu. Historia wszechświata – przynajmniej naszego wszechświata – sięga jeszcze dwustu milionów lat wcześniej.
Może zaskakiwać, że niezależnie, jak wiele wiemy o kosmosie i rządzących nim prawach, spojrzenie w nocne niebo zdaje się uruchamiać w człowieku ten sam zestaw metafizycznych przeżyć. Tę samą ciekawość. To samo pragnienie piękna. To te emocje kierowały Kopernikiem, gdy tworzył model heliocentryczny – prostszy i piękniejszy od modeli starożytnych, które bez dobrego powodu umieszczały Ziemię w centrum wszystkiego. Tychonem Brahe i Johannesem Keplerem, gdy kreślili eliptyczny kształt planetarnych orbit, świetnie pasujący do obserwacyjnych danych. Izaakiem Newtonem, który cały wszechświat podporządkował jednemu prawu grawitacji. Albertem Einsteinem, który poszukując symetrii w prawach przyrody, podważył wszystko, co wiedzieliśmy wcześniej. Zresztą, coś podobnego można by powiedzieć nie tylko o fizykach i kosmologach – rozwój każdej dziedziny wiedzy napędza zakodowana w naszych mózgach potrzeba rozumienia.
Już od dekady w Krakowie odbywa się Copernicus Festival, który co roku poświęcany jest naukowej refleksji nad tymi tematami. Pokazuje też, że nauka jest ważną częścią czegoś szerszego – naszej kultury. Pierwsza edycja Copernicusa odbyła się pod hasłem „Rewolucje”. Później tematami festiwalu były kolejno: geniusz, piękno, przypadek, emocje, język, czas, wyobraźnia, informacja. W tym roku, w 550. rocznicę urodzin Kopernika, będzie to Kosmos.
Tradycyjnie festiwal odwiedzą znakomici naukowcy. W tym gronie znajdą się m.in.: astrobiolog David Grinspoon, autor książek o innych planetach i życiu we wszechświecie; kosmolog i matematyk Bernard Carr, który badał m.in. możliwość istnienia innych wszechświatów; Katrin Amunts, dyrektorka naukowa Human Brain Project, w ramach którego próbuje się stworzyć dokładną mapę naszego mózgu i policzyć wszystkie połączenia w nim występujące; a także Arie Kruglanski, psycholog usiłujący zrozumieć i wyjaśnić naszą potrzebę rozumienia i wyjaśniania świata.
W roku Kopernika dobrze patrzeć w kosmos!
Wydarzenia festiwalowe odbywać się będą w Muzeum Inżynierii i Techniki przy ul. Świętego Wawrzyńca 15 w Krakowie, dostępne będą również transmisje na youtube.com/CopernicusCenter.
Łukasz Kwiatek jest popularyzatorem nauki. Pracuje w Centrum Kopernika Badań Interdyscyplinarnych UJ. Redaktor "Tygodnika Powszechnego", członek zespołu Copernicus Festival.
Ilustracje: Zofia Różycka
Tekst ukazał się w wydaniu 1/2023 kwartalnika „Kraków Culture”.
