W Krakowie pojęcie „kłopotliwego dziedzictwa” wiąże się ze szczególnie tragicznym rozdziałem w ponad tysiącletniej historii miasta.
Czas niemieckiej okupacji lat 1939–1945 jednoznacznie kojarzy się w Polsce z hitlerowską polityką ludobójstwa. Los Krakowa stał się częścią tego zbrodniczego planu. Równocześnie miasto zostało poddane szczególnemu eksperymentowi. Wyznaczona przez Hitlera na stolicę Generalnego Gubernatorstwa duchowa stolica narodu polskiego miała zostać w krótkim czasie przekształcona we wzorowe niemieckie miasto na Wschodzie – uralte deutsche Stadt Krakau. W przypadku Krakowa chodzić miało nie tylko o przeniesienie nad Wisłę hitlerowskiego modelu przebudowy wielkich miast w duchu Trzeciej Rzeszy. Architektura miała zostać wykorzystana jako narzędzie wzmacniające politykę odpolszczania Krakowa.
Międzynarodowe Centrum Kultury z natury swojej misji nie unikało i nie unika tematów trudnych. Uwaga ta dotyczy również szerokiej problematyki dziedzictwa kłopotliwego, którego szczególnym rozdziałem jest architektura Trzeciej Rzeszy, przez wiele lat zwłaszcza w Polsce uznawana za temat tabu. Wystawa Niechciana stołeczność. Urbanistyka i architektura Krakowa w czasie niemieckiej okupacji 1939-1945 jest owocem naszych wieloletnich badań nad trudnym dziedzictwem Trzeciej Rzeszy w Polsce prowadzonych nie tylko w Krakowie, ale także m.in. w archiwach i kolekcjach Berlina, Monachium, Warszawy, Wiednia i Wrocławia. Celem wystawy nie jest wyłącznie inwentaryzacja niemieckich wizji Krakowa jako Norymbergi Wschodu, które pozostały głównie na papierze. Nieliczne budowle z tamtej epoki reprezentują dziś przede wszystkim szeroką gamę konfliktów pamięci i niepamięci. W byłej stolicy Generalnego Gubernatorstwa jest ona ciągle rozpięta pomiędzy terenem hitlerowskiego obozu koncentracyjnego KL Plaszow a kancelarią Hansa Franka na Wawelu.
Obóz koncentracyjny KL Plaszow w Krakowie, 1943–1944; United States Holocaust Memorial Museum, sygn. USHMM.32058, źródło: Leopold Page Photographic Collection
Już bowiem w roku 1940 Wawel jako siedziba władz okupacyjnych stał się równocześnie placem budowy. Historyczna siedziba polskich władców przemianowana została na Krakauer Burg. Pospieszna adaptacja królewskiego wzgórza była realizowana pod osobistym nadzorem generalnego gubernatora Hansa Franka. W latach 1941–1944 niemieccy „gospodarze” Wawelu m.in. wznieśli w miejscu dawnych kuchni królewskich siedzibę urzędu generalnego gubernatora (budynek nr 5 zamykający od zachodu dziedziniec zamkowy), przebudowali zachodnie skrzydło dawnego szpitala austriackiego (budynek nr 9) oraz wybudowali nową bramę – Bernardyńską. Celem tych poważnych ingerencji w strukturę zespołu architektonicznego wzgórza było nie tylko przystosowanie Wawelu do funkcji reprezentacyjnej siedziby generalnego gubernatora i władz okupacyjnych Generalnego Gubernatorstwa, ale i nadanie powstającym budowlom nowego szlifu architektonicznego w duchu Trzeciej Rzeszy. Zwłaszcza dominujący w pejzażu wzgórza wawelskiego budynek nr 5 był owocem studiów projektowych, a ogólną koncepcję jego ukształtowania zatwierdził osobiście w marcu 1941 roku Hans Frank. Zarówno bryła oraz fasady tego budynku, jak i staranne opracowanie wnętrz nie pozostawiały wątpliwości, iż ma funkcjonować jako pomnik obecności Tysiącletniej Rzeszy na Wawelu.
Budowa Verwaltungsgebäude der Kanzlei Burg, Zamek Królewski na Wawelu; fot. S. Kolowca, sygn. NegKOZK-odb; cyt. za: Jadwiga Gwizdałówna, Wawel podczas okupacji niemieckiej 1939–1945. Przemiany architektury. Echa architektury nazistowskiej, „Rocznik Krakowski” 2011, t. 77
Objęcie przez niemieckiego generalnego gubernatora władzy na Wawelu zapowiadało wielkie ambicje nowego „króla Polski”. Ambicje te miały również przełożyć się na wizje urbanistyczne i plany spektakularnych przedsięwzięć budowlanych, którym osobiście patronował Hans Frank. Miały one służyć szybkiemu przekształceniu Krakowa we wzorowe niemieckie miasto, „Norymbergę Wschodu”. Naśladując Hitlera, Frank uznawał się za wielkiego budowniczego.
Iluzja i euforia wielkiej kreacji urbanistycznej, które miały rozpocząć się w Krakowie po klęsce Francji, łączyły się ze szczytem powodzenia Hitlera i sukcesami Trzeciej Rzeszy na frontach II wojny światowej. Już latem 1940 roku Kraków, obok niedawno zdobytych przez hitlerowskie Niemcy Strasburga i Luksemburga, znalazł się na liście tzw. Gauhauptstädte – tych miast Rzeszy, które miały otrzymać nowy szlif urbanistyczny w wielkim stylu. W przypadku Krakowa plan dotyczył nie tylko przeniesienia nad Wisłę hitlerowskiego modelu przebudowy wielkich miast, ale także wykorzystania urbanistyki jako narzędzia wzmacniającego Eindeutschung – politykę odpolszczania Krakowa. Wizje urbanistyczne dotyczące Krakowa, które Frank zaczął snuć w 1940 roku, były ściśle związane z jego ambicjami i aktywną polityką kulturalną w stolicy Generalnego Gubernatorstwa, którą chciał wykreować na nową niemiecką metropolię. Realizacja wizji i planów generalnego gubernatora była funkcją zarówno wydarzeń na frontach II wojny światowej, jak i zmieniających się niemieckich koncepcji wobec Generalnego Gubernatorstwa.
Trzeba podkreślić, że tworzone dla Krakowa zgodnie z hitlerowską „nauką narodowo-polityczną” wizje urbanistyczne pozostały w sferze planów. Uwaga ta dotyczy również niektórych operacji odpolszczania Krakowa, jak np. „zadanie usunięcia w możliwie krótkim czasie kopców Piłsudskiego i Kościuszki” powierzone przez Franka w kwietniu 1941 roku ówczesnemu pełnomocnikowi szefa dystryktu (i późniejszemu staroście miejskiemu) Rudolfowi Pavlu. Pomysł zniszczenia zamykających perspektywę Błoń kopców Kościuszki i Piłsudskiego łączył się z koncepcją tzw. Dzielnicy Niemieckiej (Deutsches Viertel), która miała zostać zlokalizowana na krakowskich Błoniach i tworzyć zwarty kompleks gmachów administracji rządowej i dystryktowej oraz innych centralnych urzędów Generalnego Gubernatorstwa.
Projekt niemieckiej dzielnicy rządowej na krakowskich Błoniach, 1941; Archiwum Narodowe w Krakowie, Archiwum planów Budownictwa Miejskiego, sygn. 29/1410/0/ABM TAU Konkursy urbanistyczne 3 pl. 26
Alternatywę wobec hitlerowskich koncepcji zabudowy Błoń stworzył w tym samym czasie przysłany do Krakowa lipski architekt Hubert Ritter. Przyjął on latem 1940 roku zadanie przygotowania Generalbebauungsplan von Krakau. W maju 1941 roku plan był gotowy. Jego najbardziej spektakularną i oryginalną część stanowił pomysł reprezentacyjnej niemieckiej dzielnicy rządowej na Dębnikach, gdzie na powierzchni około 250 hektarów powstać miała wizytówka „Nowych Niemiec” na Wschodzie. W koncepcji Rittera winna ona spełniać zarówno funkcje administracyjne, jak i reprezentacyjne, stanowiąc miejsce pracy dla około 10 000 urzędników i funkcjonariuszy. W programie funkcjonalnym Regierungsviertel obok siedzib rządu, administracji dystryktowej, władz NSDAP, Wehrmachtu, poczty, kolei i innych urzędów Generalnego Gubernatorstwa przewidziano m.in. kantyny i kasyna, tereny rekreacyjne i sportowe. Koncepcja niemieckiej dzielnicy rządowej na Dębnikach swoją spektakularnością lokowała Kraków na równi z wieloma niemieckimi metropoliami Trzeciej Rzeszy. Casus planu Rittera to równocześnie intrygujący przykład próby – na szczęście niezrealizowanej – wpisania dogmatów nazistowskiej ideologii i zatrutych owoców jej urbanistyki w tkankę miasta, które od wieków żyło zupełnie inną filozofią.
Hubert Ritter, Regierungsviertel, model, 1941; Architekturmuseum der Technischen Universität München, Nachlass Hubert Ritter, sygn. / file no. S/ Regal/Ritter,Hubert rit_hu-167-200
Wizytówką Trzeciej Rzeszy w Krakowie stać się miała także niemiecka dzielnica mieszkaniowa w osi nowo otwartej ulicy magistralnej Reichstrasse. Historia realizacji w latach 1940–1946 dzielnicy mieszkaniowej przy dzisiejszej ulicy Królewskiej dobrze ilustruje realia powstawania niemieckiej architektury w stolicy Generalnego Gubernatorstwa. Dawna dzielnica nur für Deutsche jest dzisiaj jednym z najatrakcyjniejszych rejonów mieszkaniowych Krakowa i w żadnym stopniu nie stanowi dla mieszkańców dziedzictwa kłopotliwego. I to wcale nie jest przykład odosobniony. Większość zrealizowanego w latach 1940–1945 „dorobku” budowlanego Trzeciej Rzeszy wtopiła się bowiem w tkankę urbanistyczną Krakowa.
Trwałe ślady w przestrzeni Śródmieścia pozostawiła również akcja porządkowania urbanistycznego Krakowa, którą energicznie prowadził Miejski Urząd Budowlany pod kierunkiem architekta Georga Stahla. Prace te przyniosły m.in. oczyszczenie otoczenia wzgórza wawelskiego, otwarcie widoku z ulicy Krakowskiej na kościół Bożego Ciała, przebicie arkadowych podcieni w domach przy ulicach Grodzkiej, Krakowskiej i przy kościele św. Idziego, a także przebudowę elewacji frontowej kamienicy „Feniksa” przy Rynku Głównym. Przeprowadzone przez Stahla korekty stanowią dzisiaj integralny element zabytkowego śródmieścia Krakowa.
Udokumentowanie projektów i realizacji architektury z czasów zbrodni winno pobudzać – w naszym przekonaniu – do wielowymiarowej refleksji nad miejscem tego niechcianego dziedzictwa Trzeciej Rzeszy w naszej pamięci zbiorowej i w dzisiejszym krajobrazie kulturowym Krakowa. Dziedzictwo, stanowiąc naszą pamięć, jest bowiem naszym codziennym wyborem i współtworzy naszą zbiorową tożsamość.
Kraków jest wyjątkowo czytelnym przykładem miasta-ofiary ideologii, które jednak obroniło swoją tożsamość. Nie zostało Norymbergą Wschodu, nie podzieliło też losu samej Norymbergi. W ciągu zaledwie kilku lat przeszło jednak znamienne doświadczenie. Kraków, matecznik Polski i kolebka Niepodległości roku 1918, poddany został w latach 1939–1945 próbie równie tragicznej, co absurdalnej. Wyjątkowość tej próby nie ma w skomplikowanej historii Europy Środkowej precedensu.
Jacek Purchla
Tekst został opublikowany w kwartalniku „Kraków Culture” 1/2022.
Jacek Purchla
fot. Paweł Mazur
Profesor zwyczajny nauk humanistycznych; członek czynny PAU. Kieruje Katedrą Historii Gospodarczej i Społecznej Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, a także Instytutem Dziedzictwa Europejskiego Międzynarodowego Centrum Kultury, którego jest założycielem i w latach 1991–2017 był dyrektorem. Przewodniczący Rady Uczelni Uniwersytetu Jagiellońskiego. Wiceprezydent Europa Nostra.
