Rosnące zainteresowanie modernizmem, mierzone licznymi nowymi publikacjami, wystawami i projektami artystycznymi, dało o sobie znać także w Polsce.
Jeszcze niedawno architektura powstała na początku ubiegłego stulecia, o tej powojennej nie wspominając, nie była uznawana za szczególnie wartościową: bardzo długo powszechne było przekonanie, że dominujący w poprzednich dekadach modernizm był wielką dziejową porażką, która przyniosła architekturze prefabrykację i rozminęła się z ludzkimi potrzebami. Nic jednak nie łagodzi ostrości sądów tak szybko i skutecznie jak czas. W 2007 roku podczas 12. edycji wystawy Documenta w niemieckim Kassel padło fundamentalne dla współczesnej kultury pytanie: Czy modernizm jest naszym nowym antykiem? Od tego czasu możemy obserwować ogólnoświatowe zjawisko wzrostu zainteresowania architekturą nowoczesną, która w ciągu życia jednego pokolenia z niechcianej i konsekwentnie wymazywanej z pejzażu miast stała się tym, co łączy, i urasta do roli fundamentu nowoczesnej cywilizacji.
W Polsce najwięcej uwagi poświęcono początkowo architekturze dwudziestolecia międzywojennego, z czasem zaczęto jednak dostrzegać także tę realizowaną w czasach PRL-u. Kraków w obu tych okresach przeżył urbanistyczną rewolucję. W latach 20. i 30. realizowano wizję Wielkiego Krakowa sformułowaną na początku XX wieku przez prezydenta Juliusza Lea. Jeszcze przed wybuchem pierwszej wojny światowej poszerzono granice miasta, które obejmowały wcześniej zaledwie 5,5 km2, zlikwidowano też linię kolejową, która biegła w miejscu dzisiejszych Alei Trzech Wieszczów, oraz zaczęto wyburzać znajdujące się w pobliżu umocnienia wojskowe. Niedługo później po zachodniej stronie miasta zaczęto wznosić nowe dzielnice mieszkaniowe, m.in. na terenie Półwsia Zwierzyckiego, Czarnej i Nowej Wsi oraz Krowodrzy. Po wschodniej stronie rozwijał się przemysł na Grzegórzkach i Zabłociu, a przy drodze do lotniska w Rakowicach powstało obszerne i wypełnione willami osiedle Oficerskie.
Osią nowego Krakowa i równocześnie jego najważniejszą kreacją urbanistyczną stały się w tym czasie Aleje Trzech Wieszczów, reprezentacyjny bulwar i zalążek drugiej obwodnicy Krakowa. Jeszcze w 1905 roku Stanisław Wyspiański, rysując kopiec Kościuszki z okna swojej pracowni przy ulicy Krowoderskiej, uchwycił widok na biegnące wówczas w miejscu Alei tory kolejowe oraz puste pola i łąki w miejscu obecnego placu Inwalidów. Zaledwie dwie dekady później wzdłuż budowanej wówczas alei Juliusza Słowackiego wznoszono tam ciągi eleganckich, nowoczesnych kamienic. Podobna wielkomiejska architektura mieszkaniowa była realizowana wzdłuż docierającej do Wisły alei Zygmunta Krasińskiego. Te dwa ciągi połączyła aleja Adama Mickiewicza, wzdłuż której postanowiono wznieść najważniejsze gmachy publiczne miasta, m.in. siedzibę Akademii Górniczej (Adam Ballenstedt, Sławomir Odrzywolski, Wacław Krzyżanowski, 1924–1935), Biblioteki Jagiellońskiej (Wacław Krzyżanowski, 1929–1939) i Muzeum Narodowego (Bolesław Szmidt, Juliusz Dumnicki, Janusz Juraszyński, Edward Kreisler, Czesław Boratyński, 1934–1939). Szczególnie ciekawy jest przykład Muzeum Narodowego, które początkowo miało obejmować osobne pawilony po obu stronach wylotu ulicy Wolskiej (obecnie Piłsudskiego) połączone potężnym łukiem triumfalnym, z kopcem Kościuszki widocznym w prześwicie. Ostatecznie do realizacji wybrano mniejszy i bardziej nowoczesny projekt. Całość ambitnego założenia uzupełniały budynki służące sportowi i rekreacji, które umieszczono po dwóch stronach Błoń, w pobliżu pasma Sikornika, gdzie w okresie międzywojennym ulokowano także krakowskie zoo i niewielki skansen, a w latach 1934–1937 wzniesiono kopiec Piłsudskiego.
Równolegle z budową Alei Trzech Wieszczów wiele nowych monumentalnych budynków – głównie dla banków, urzędów i szpitali – realizowano w pobliżu Plant i ścisłego centrum miasta. Historia powstającej wówczas architektury bardzo dobrze wpisuje się w obraz zmian zachodzących w tym czasie w sztuce i kulturze Europy Środkowej: tuż po odzyskaniu niepodległości lokalne budownictwo dążyło do pokazania siły odrodzonego państwa. Budynek Banku PKO przy ulicy Wielopole (Adolf Szyszko-Bohusz, 1922–1925), Banku Polskiego przy ulicy Basztowej (Teodor Hoffmann, Kazimierz Wyczyński, 1922–1925), giełdy na Gródku (Ludwik Wojtyczko i Rajmund Meus, 1921–1926, dziś Akademia Muzyczna im. K. Pendereckiego) czy Izby Skarbowej (Wacław Krzyżanowski, 1921–1925, obecnie Szpital Specjalistyczny im. J. Dietla przy ulicy Skarbowej) zdobią kolumny oraz dekoracje odwołujące się wciąż do form historycznych.
Od połowy lat 20. charakter zabudowy Krakowa zaczął się zmieniać: upraszczano dekoracje oraz sięgano po wzory geometryczne. Świetnie pokazuje to zabudowa okolic placu Inwalidów, przede wszystkim majestatyczny dom Zakładu Ubezpieczeń Pracowników Umysłowych (Wacław Nowakowski, 1927–1929) oraz wzniesione w tym czasie dwa Domy Profesorów UJ, jeden przy samym placu (Ludwik Wojtyczko, Stefan Żeleński, Piotr Jurkiewicz, 1924–1926) i drugi przy alei Słowackiego (Ludwik Wojtyczko, Stefan Żeleński, 1929–1931). Do końca lat 20. wśród twórców nowych budynków Krakowa dominowali przedstawiciele pokolenia związanego jeszcze z Młodą Polską – Franciszek Mączyński, Ludwik Wojtyczko, Wacław Krzyżanowski czy Adolf Szyszko-Bohusz – którzy w swoich projektach łączyli nowoczesne rozwiązania z elementami lokalnej tradycji. Jeszcze przed wybuchem drugiej wojny światowej ich projekty zaczęto nazywać szkołą krakowską. Po wielkim kryzysie i załamaniu rynku budowlanego na początku lat 30. charakter zabudowy Krakowa coraz mocniej ciążył ku modernizmowi, a nowo powstające budynki projektowali najczęściej przedstawiciele młodszego pokolenia, wykształconego już po odzyskaniu niepodległości i wychowanego na wzorach europejskiej awangardy. Widać to w szeregu willi i kamienic, które wówczas wzniesiono w Krakowie. Będące ozdobą parku Krakowskiego domy czynszowe projektowane m.in. przez Stefana Landsbergera, Alfreda Düntucha czy Zygmunta Grünberga należą do najlepszych przykładów krakowskiej architektury nowoczesnej swojego czasu. Podobnie jak wille, które na terenie osiedla Cichy Kącik wznosili Wacław Nowakowski i Adolf Szyszko-Bohusz – to tutaj chyba najmocniej dały o sobie znać modernistyczne ambicje krakowskich architektów.
Tuż przed drugą wojną światową Kraków przygotowywał się do wielkiego rozwojowego skoku, na nowym planie urbanistycznym kreślono drogi szybkiego ruchu, rozważano też tunel dla tramwajów pod Rynkiem Głównym i pod Wawelem. Wybuch wojny przekreślił te wizje i zakończył pewną epokę w historii krakowskiej architektury. Co ją wyróżnia? Z perspektywy czasu bez wątpienia przywiązanie do dekoracji i wysoka jakość rozwiązań plastycznych. Do 1939 roku krakowskie budownictwo pozostało wierne sięganiu po język wyszukanych dekoracji; wciąż popularne było stosowanie ornamentów, obowiązkowo nad wejściem umieszczano godło z płaskorzeźbą. Ten specyficzny krakowski modernizm zmienił lokalny krajobraz kulturowy, uzupełnił obraz miasta, dodając nową warstwę do tych, które powstały w średniowieczu, okresie nowożytnym i XIX wieku.
O różnych odcieniach i okresach rozwoju modernizmu pod Wawelem wiele już napisano. Temat ten przybliża m.in. utworzona w 2014 roku przez Fundację Instytut Architektury i Stowarzyszenie Przestrzeń-Ludzie-Miasto strona internetowa Krakowski Szlak Modernizmu (szlakmodernizmu.pl), która pokazuje najważniejsze kreacje, przypomina o twórczyniach i twórcach, zaprasza do poznawania wciąż mało znanej historii Krakowa XX wieku. (Michał Wiśniewski)
***
Dr Michał Wiśniewski
Pracownik Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie i Międzynarodowego Centrum Kultury, członek zarządu Fundacji Instytut Architektury, autor publikacji związanych z architekturą Krakowa i Polski w XX wieku. Kurator lub współtwórca wystaw poświęconych historii architektury, takich jak Figury niemożliwe (pierwszy pokaz na Międzynarodowym Biennale Architektury w Wenecji 2014).
Tekst został opublikowany w kwartalniku „Kraków Culture” 3/2021.
O krakowskim modernizmie po II wojnie światowej napiszemy w kolejnym wydaniu „Kraków Culture”.
