W tym roku będziemy szukać „formy bardziej pojemnej” dla opowieści o współczesnym świecie.
Hasło dziesiątej edycji Festiwalu Miłosza „Nieobjęta ziemia” zostało tradycyjnie już zapożyczone z twórczości patrona wydarzenia. Odwołuje się do swoistej dezorientacji, którą przeżywamy w obliczu dynamicznych zmian zachodzących w świecie. Na ratunek przychodzi nam – choć w nieoczywisty sposób – poezja. Krzysztof Siwczyk, dyrektor artystyczny festiwalu, podpowiada, że „nie ocala [ona] ludzi ani narodów, tylko sensy i znaczenia słów. Są nam one dzisiaj potrzebne jak tlen, którego brakuje w coraz bardziej dusznej postaci języka służącego do porozumiewania się”. I dodaje: „Być może w poezji kryje się nowa wyobraźnia, dzięki której świat otrząśnie się ze zwątpienia i niepewności”. W czasie festiwalu spotkamy się w formie online z Agi Mishol, Alice Oswald, Ivanem Štrpką, Peterem Gizzim i Anthonym Josephem, twórcami, którzy – podobnie jak Czesław Miłosz – poszukują języka, którym można opisać rozległość i nieuchwytność życiowej podróży i zmieniającej się wokół nas rzeczywistości.
Nic dziwnego zatem, że Agi Mishol podkreśla szczególne wyczulenie poetów na najmniejsze przekształcenia językowe spowodowane m.in. zmianami klimatycznymi, wymieraniem gatunków, pandemią, kryzysami politycznymi czy szybkim rozwojem technologicznym. „Poeci, uważni na słowa, są sejsmografami języka i natychmiast identyfikują wszystkie zmiany w języku, który jest organicznym bytem, rozwija się i zmienia, odzwierciedlając społeczeństwo i politykę – twierdzi izraelska pisarka. – Naszym sposobem na delektowanie się nowym słowem jest włączenie go do wiersza. Wiersz to nasze kubki smakowe. W szczególności jesteśmy wrażliwi na słowa »wyprane«, nowe słowa lub wyrażenia, które zostały stworzone w celu zakamuflowania czegoś, czego nie można powiedzieć wprost. Na przykład w Izraelu zamiast mówić »terytoria okupowane«, ludzie mówią »osiedla«, powoli zmieniając w ten sposób postrzeganie i myślenie. Takie zjawiska silnie pobudzają poezję, której jedną z ról jest wyzwalanie ludzi spod wpływu wygodnych nowych frazeologii”. Reakcję na bieżącą sytuację kryzysową w świecie widzimy w wierszu amerykańskiego poety Petera Gizziego. W Aktach mowy dla umierającego świata z tomu Pieśni progowe ziemia trzęsie się w posadach i nadciąga coś złowrogiego: „kiedy biblioteka pełna strat / pełna zadziwienia / a polis się kruszy / i rzuca cień / na mnie całego”. Poeta odczuwa jednak silną potrzebę rejestrowania i relacjonowania tego, co go otacza: „kiedy patrzę na koniec / i śpiewam co z tego, / śpiewam na żywo, / myślę czemuż by nie / prowadzę nasłuch, / już odbieram / i to mnie karmi, / a ja zawsze głodny” (przekład Kacpra Bartczaka).
Jaką rolę powinna zatem odgrywać poezja we współczesnym świecie, który zmienia się w zastraszająco szybkim tempie? Zdaniem Ivana Štrpki, poezja tworzy wyjątkowe i oryginalne znaczenia, które mogą wpływać na odbiorców: „Od samego początku wirus poezji rozwinął własną żywą i otwartą sieć oryginalnie działającej indywidualnej mowy ludzkiej. Oddziałuje on na nieograniczoną liczbę możliwych sposobów. Pogłębia naszą wrażliwość na świat, relacje, życie. Czuje, myśląc. I czując, myśli. W tym samym momencie, jednocześnie. Tylko poezja to potrafi. Zwraca się ku spostrzegawczej jednostce, której wrażliwość na żywą energię poezji może po cichu, lecz nadzwyczajnie wpływać na nią i na dzisiejszy szybko zmieniający się świat”. Wystarczy zatem otworzyć tomik współczesnych wierszy, by dostrzec potencjał języka poetyckiego w zmienianiu naszych sposobów pojmowania świata.
Festiwal Miłosza pod hasłem „Nieobjęta ziemia” poszukuje też dla siebie formy bardziej pojemnej, by móc prezentować jeszcze więcej dróg ekspresji łączących się z poezją. W koncepcję tę wpisuje się twórczość gościa pasma OFF – Anthony’ego Josepha, pochodzącego z Trynidadu brytyjskiego poety, który zestawia przekaz literacki z muzyką. O swojej działalności Joseph mówi w następujący sposób: „Muzyka, która towarzyszy moim wierszom, nie zawsze jest improwizowana, ale pracujemy z jazzową wrażliwością, w której muzycy – w ramach założonej formy – mogą swobodnie improwizować. Ta elastyczność i zdolność do organicznej pracy tu i teraz jest tym, co nadaje muzyce i instrumentacji żywiołowości. W ramach takiej formy uważam sam siebie za jednego z muzyków”. Czy muzyka może zatem pomóc poezji w dotarciu do szerszej publiczności? „Powiedziałbym, że jest odwrotnie – odpowiada Joseph. – To inne formy sztuki POTRZEBUJĄ poezji, aby dotrzeć do odbiorców. Potrzebują jej energii i siły życiowej. Poezja według mnie jest terminem zbiorczym obejmującym szereg dyskursów estetycznych, na przykład muzykę lub literaturę. Poezja jest w jazzie, malarstwie, pisaniu i performansie. To raczej cel podróży niż statyczna przestrzeń”.
Gdzie festiwalowi goście odnajdują jeszcze poezję? W twórczości brytyjskiej autorki Alice Oswald szczególną rolę odgrywa świat roślin, choć sama twórczyni nie zgadza się z określeniem „poetka natury”. Troskliwe obcowanie z przyrodą ułatwiła jej wykonywana niegdyś praca ogrodnika. Dlatego Oswald mówi: „Poezja natury (tak ją definiuję) to ludzki wiersz napisany ludzkim głosem o ludzkim doświadczeniu świata przyrody. Rośliny w nocy (po omacku i wonnie) przekazują rodzaj przed-muzyki, którą nazywam naturalnym wzorem – czasami przybierającym widoczną postać, jak mróz – i to jest język, którego próbuję się nauczyć. Cieszę się, gdy nazywają mnie »poetką-ogrodniczką«, bo to jest mój zawód, nie jestem jednak »poetką natury«”.
***
Co jeszcze wydarzy się na tegorocznym Festiwalu Miłosza? Oprócz rozmów online ze wspomnianymi zagranicznymi gośćmi czekają nas spotkania autorskie na żywo z polskim poetami w Pałacu Potockich. Ten poetycki wielogłos stworzą: Justyna Bargielska, Magdalena Bielska, Sebastian Brejnak, Jacek Dehnel, Małgorzata Lebda, Agnieszka Wolny-Hamkało, Joanna Roszak, Andrzej Sosnowski, Sara Szamot i Urszula Zajączkowska. Pasmo OFF można natomiast scharakteryzować w trzech słowach: awangarda, punk i brexit – nie zabraknie dyskusji z polskimi i zagranicznymi autorami, których twórczość nierzadko szokuje, ale też zmusza do refleksji.
